استغفار بنی‌اسرائیل (قرآن)آیاتی در قرآن از دستور استغفار توسط خداوند به بنی اسرائیل و استغفار گروهی از آنان حکایت دارد. ۱ - امر به استغفاراستغفار از گناهان به هنگام ورود بیت المقدس با گفتن کلمه «حطة»، فرمانی از جانب خداوند به بنی اسرائیل بود واذ قلنا ادخلوا هـذه القریة فکلوا منها حیث شئتم رغدا وادخلوا الباب سجدا وقولوا حطة نغفر لکم خطـیـکم.. و (به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتیم: «در این شهر(بیت المقدس) وارد شوید! و از نعمتهای فراوان آن، هر چه می‌خواهید بخورید! و از در ( معبد بیت المقدس ) با خضوع و خشوع وارد گردید! و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز! » تا خطاهای شما را ببخشیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد.» واذ قیل لهم اسکنوا هـذه القریة وکلوا منها حیث شئتم وقولوا حطة وادخلوا الباب سجدا نغفر لکم خطیــتکم.. و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که به آنها گفته شد: «در این شهر المقدس ساکن شوید، و از هر جا (و به هر کیفیت) بخواهید، از آن بخورید (و بهره گیرید)! و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز! و از در (بیت المقدس) با تواضع وارد شوید! که اگر چنین کنید، گناهان شما را می‌بخشم و نیکوکاران را پاداش بیشتر خواهیم داد.» ۲ - استغفار و آمرزشاستغفار بنی اسرائیل به درگاه الهی، زمینه ساز آمرزش گناهان آنان از سوی خدا است. واذ قلنا ادخلوا هـذه القریة فکلوا منها حیث شئتم رغدا وادخلوا الباب سجدا وقولوا حطة نغفر لکم خطـیـکم وسنزید المحسنین. باید توجه داشت که" حطه" از نظر لغت به معنی ریزش و پائین آوردن است، و در اینجا معنی آن این است که: " خدایا از تو تقاضای ریزش گناهان خود را داریم". خداوند به آنها دستور داد که برای توبه از گناهانشان این جمله را از صمیم قلب بر زبان جاری سازند، و به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستور از خطاهای آنها صرفنظر خواهد شد، و شاید به همین مناسبت یکی از درهای بیت المقدس را" باب الحطه" نامگذاری کرده‌اند، چنان که"ابو حیان اندلسی" می‌گوید که منظور از" باب" در آیه فوق یکی از بابهای بیت المقدس است که معروف به"باب حطه" است. در پایان اضافه می‌کند" برای افراد پاک و نیکوکار ، علاوه بر مغفرت و بخشش گناهان، اجر دیگری نیز اضافه خواهیم داد" (و سنزید المحسنین). واذ قیل لهم اسکنوا هـذه القریة وکلوا منها حیث شئتم وقولوا حطة وادخلوا الباب سجدا نغفر لکم خطیــتکم سنزید المحسنین. ۳ - استغفار از گوساله پرستیبنی اسرائیل در پیشگاه خدا، پس از ستم به خود و گمراه شدن بر اثر گوساله پرستی استغفار نمودند. واتخذ قوم موسی من بعده من حلیهم عجلا جسدا له خوار... • ولما سقط فی ایدیهم وراوا انهم قد ضلوا قالوا لـئن لم یرحمنا ربنا ویغفر لنا لنکونن من الخـسرین. قوم موسی بعد (از رفتن) او (به میعادگاه خدا)، از زیورهای خود گوساله‌ای ساختند جسد بی جانی که صدای گوساله داشت! آیا آنها نمی‌دیدند که با آنان سخن نمی‌گوید، و به راه (راست) هدایتشان نمی‌کند؟! آن را (خدای خود) انتخاب کردند، و ظالم بودند! • و هنگامی که حقیقت به دستشان افتاد، و دیدند گمراه شده‌اند، گفتند: «اگر پروردگارمان به ما رحم نکند، و ما را نیامرزد، بطور قطع از زیانکاران خواهیم بود! » از ظاهر سیاق آیه بر می‌آید که مراد از جمله مورد بحث این است که بنی اسرائیل وقتی بخود آمدند و فهمیدند که چه عملی کرده‌اند، و بدست آوردند که در این عمل گمراه بوده‌اند گفتند: " چه و چه". پس ظاهر سیاق، معنای تنبه و توجه به غفلت گذشته را افاده می‌کند، گویا عملی را که کرده‌اند به حضور آن کسی که برای او کرده‌اند تقدیم نموده‌اند و او عملشان را زشت و نکوهیده یافته و آن را جلو صاحبانشان پرت کرده، و صاحبان عمل آن را برداشته و از نزدیک در آن نظر انداخته و دیده‌اند که سخت گمراه بوده‌اند و در انجام این عمل آن امری را که نمی‌بایست در آن اهمال کنند رعایت ننموده و در نتیجه عملشان فاسد شده است، و بهر حال جمله مورد بحث به منزله یک مثل معروف است. آیه شریفه از جهت معنا مترتب بر آیات بعدی است که داستان مراجعت موسی را ذکر می‌کند، چون بنی اسرائیل بعد از مراجعت موسی متنبه شدند. و در آیات سوره" طه" نیز تنبه ایشان را بعد از مراجعت موسی علیه‌السّلام ذکر می‌کند، و اگر در اینجا جلوتر ذکر کرده برای این است که در اینجا تنها خواسته است ندامت ایشان را از کرده خود ذکر نماید و بدنبال آن، اظهارات ایشان را که گفتند: " لئن لم یرحمنا ربنا و یغفر لنا لنکونن من الخاسرین" نقل نماید، چون هر گوینده‌ای وقتی بخواهد ندامت و پشیمانی قومی را حکایت کند مناسب تر آن است که خطای آنها را ذکر نموده آن گاه بلا فاصله اظهار ندامتشان را نقل کند، و میان این دو فاصله زیاد نیندازد، خدای تعالی هم به همین ملاحظه وقتی در آیه قبلی گوساله پرستی ایشان را ذکر نمود بلا فاصله و بدون پرداختن به جریان برگشتن موسی علیه‌السّلام در آیه بعد، ندامت و حسرت ایشان را نقل نمود. علاوه بر این، از آنجایی که اظهار ندامت بنی اسرائیل صورت دعا را دارد، و در ذیل داستان مراجعت موسی علیه‌السّلام هم صحبت از دعای موسی به خود و برادرش به میان آمد لذا اظهار ندامت بنی اسرائیل را جلوتر ذکر کرد تا این دو دعا با هم نقل نشده باشد ۴ - تمرد از استغفارستمگران بنی اسرائیل از استغفار به درگاه خداوند، هنگام ورود به بیت المقدس تمرد کردند. واذ قلنا ادخلوا هـذه القریة فکلوا منها حیث شئتم رغدا وادخلوا الباب سجدا وقولوا حطة نغفر لکم خطـیـکم وسنزید المحسنین• فبدل الذین ظـلموا قولا غیر الذی قیل لهم.. و (به خاطر بیاورید) زمانی را که گفتیم: «در این شهر(بیت المقدس) وارد شوید! و از نعمتهای فراوان آن، هر چه می‌خواهید بخورید! و از در (معبد بیت المقدس) با خضوع و خشوع وارد گردید! و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز! » تا خطاهای شما را ببخشیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد.» • اما افراد ستمگر، این سخن را که به آنها گفته شده بود، تغییر دادند (و به جای آن، جمله استهزا آمیزی گفتند) لذا بر ستمگران، در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم. ۴.۱ - لجاجت شدید بنی اسرائیلخداوند به آنها دستور داد که برای توبه از گناهانشان این جمله را از صمیم قلب بر زبان جاری سازند، و به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستور از خطاهای آنها صرفنظر خواهد شد، و شاید به همین مناسبت یکی از درهای بیت المقدس را" باب الحطه" نامگذاری کرده‌اند، چنان که" ابو حیان اندلسی" می‌گوید که منظور از" باب" در آیه فوق یکی از بابهای بیت المقدس است که معروف به" باب حطه" است . در پایان اضافه می‌کند" برای افراد پاک و نیکوکار ، علاوه بر مغفرت و بخشش گناهان، اجر دیگری نیز اضافه خواهیم داد" (و سنزید المحسنین). به هر حال، خداوند به آنها دستور داد که برای توبه از گناهانشان ضمن خضوع در پیشگاه خداوند، این جمله را که دلیل بر توبه و تقاضای عفو بود از صمیم دل بر زبان جاری سازند و به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستور گناهانشان را خواهد بخشید، و حتی به افراد پاک و نیکوکارشان علاوه بر بخشش گناهان اجر دیگری خواهد داد. ولی چنان که می‌دانیم، و از لجاجت و سرسختی بنی اسرائیل اطلاع داریم، عده‌ای از آنها حتی از گفتن این جمله نیز امتناع کردند و به جای آن کلمه نامناسبی بطور استهزاء گفتند واذ قیل لهم اسکنوا هـذه القریة وکلوا منها حیث شئتم وقولوا حطة وادخلوا الباب سجدا نغفر لکم خطیــتکم سنزید المحسنین• فبدل الذین ظـلموا منهم قولا غیر الذی قیل لهم.. و (به خاطر بیاورید) هنگامی را که به آنها گفته شد: «در این شهر المقدس ساکن شوید، و از هر جا (و به هر کیفیت) بخواهید، از آن بخورید (و بهره گیرید)! و بگویید: خداوندا! گناهان ما را بریز! و از در (بیت المقدس) با تواضع وارد شوید! که اگر چنین کنید، گناهان شما را می‌بخشم و نیکوکاران را پاداش بیشتر خواهیم داد.» • اما ستمگران آنها، این سخن (و آن فرمانها) را، بغیر آنچه به آنها گفته شده بود، تغییر دادند از این رو بخاطر ستمی که روا میداشتند، بلایی از آسمان بر آنها فرستادیم (و مجازاتشان کردیم). مقصود از" قریه" همان سرزمینی است که در بیت المقدس واقع بوده و بنی اسرائیل مامور شدند تا آن شهر را فتح نموده و با اهل آنجا که از عمالقه بوده‌اند جنگیده و ایشان را هزیمت دهند و شهر را تصرف کنند، بنی اسرائیل از این ماموریت سر باز زده و در نتیجه به سرگردانی در بیابان" تیه" مبتلا شدند، تفصیل این داستان در سوره" مائده" آیه" ۲۰- ۲۶" گذشت. " و قولوا حطة و ادخلوا الباب سجدا... " گفتار در پیرامون نظیر این آیه در سوره" بقره" آیه" ۵۸- ۵۹" گذشت، و جمله" سنزید المحسنین" در موضع جواب از سؤال مقدر است، کانه بعد از آنکه فرمود: " نغفر لکم خطیئاتکم" کسی می‌پرسد: دیگر چه؟ می‌فرماید: ما نیکوکاران را زیاده می‌دهیم. ۵ - پانویس۶ - منبعمرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۶، ص۳۰۲، برگرفته از مقاله «استغفار بنی اسرائیل». |